Zihinsel Yetersizliğin Nedenleri

Zihinsel yetersizliği olan birey;

"Zihinsel işlevler bakımından ortalamanın iki standart sapma altında farklılık gösteren, buna bağlı olarak kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde eksiklikleri ya da sınırlılıkları olan, bu özellikleri 18 yaşından önceki gelişim döneminde ortaya çıkan ve özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine ihtiyaç duyan bireydir. "(Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği, 2012)

Zihinsel yetersizlik, kimi zaman tek bir nedene bağlı olarak kimi zaman ise birden çok faktörün bir araya gelmesi sonucunda ortaya çıkabilmektedir. Zihinsel yetersizlik, doğum öncesi doğum sırası veya doğum sonrasında meydana gelebilmektedir. Zihinsel yetersizliği, tıbbi, sosyal, davranışsal veya eğitimsel nedenlere dayandıran çalışmalar da mevcuttur. Örneğin,  yoksulluk sosyal bir neden iken; kromozom bozukluğu tıbbi bir nedendir. Bu yazımızda,  zihinsel yetersizliğe yol açan doğum öncesi, doğum sırası ve sonrası faktörler ele alınmıştır.

Kalıtım, Kromozomal ve Genetik Farklılıklar                                                                                                                                             İnsan gelişiminde kalıtımın rolü oldukça yüksektir. Kalıtımın asıl bileşeni kromozom adı verilen genetik birimlerdir. Fiziksel ve biyolojik yapımızın şekillenmesinde kromozom adı verilen genetik birimlerin önemli bir etkisi vardır. Kromozomlarda meydana gelen bozulmalar ve değişiklikler insan vücudunun herhangi bir bölümünü olumsuz yönde etkileyerek gelişimde birtakım farklılıklara yol açabilmektedir.  Bu bağlamda değerlendirildiğinde, zihin yetersizlik ile kromozom bozulmaları/değişimleri arasında bir bağ kurmamız mümkündür. Örneğin, Down Sendromu kormozomal bir durumdur.

Metabolizma ve Yetersiz Beslenme

Herhangi bir gelişimsel sorunu olmayan bireylerde besin maddeleri belirli bir sırada ve biçimde değişikliğe uğrayarak vücudun işleyişini sağlıklı bir şekilde sürdürür. Metabolizma olarak adlandırabileceğimiz bu süreç kimi bireylerde sağlıklı şekilde işlemeyebilir. Bu durum beyni ve bazı organları olumsuz olarak etkileyebilmektedir. Örneğin, fenilketonüri, endokrin bozukluğu ve hipotiroidi zihinsel yetersizliğe yol açabilen metabolik hastalıklardandır. 

Yeterli beslenme ile zeka gelişimi arasında pozitif bir korelasyon bulunmaktadır. Hamilelik döneminde ve doğum sonrasında yetersiz beslenme veya uygun olmayan diyetle beslenmeye devam edilmesi çocukların zeka düzeyi üzerinde olumsuz etkilere yol açabilmektedir. Temel besinlerin ve ek besin maddelerinin yetersiz alınması, zeka gelişimi için gereken besin maddelerinin yoksunluğuna yol açmaktadır. Bu durum kimi zaman zihinsel yetersizliğe neden olabilmektedir.

Ateşli, Bulaşıcı Hastalıklar ve Zehirlenmeler

Hamilelik esnasında geçirilen bir takım bulaşıcı ve ateşli hastalıkların da zihin engelliliğe neden olduğu bildirilmiştir. Örneğin, kızamıkçık (rubella), frengi, menenjit, ensefalit (beyin iltihabı), AİDS ve toksoplazma (kan zehirlenmesi) gibi hastalıklar bebeğin doğum öncesindeki gelişimini olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Ayrıca hamilelikte annenin ilaç, alkol, sigara, LSD, eroin, morfin ve kokain gibi maddeleri kullanımı, kurşun zehirlenmeleri bebekte zihinsel yetersizliğe neden olabilmektedir. Son günlerde Zika virüsünün de zihinsel yetersizliğe yol açtığı bildirilmiştir.

Kaza ve Travmalar Sonucu Yaralanmalar

Travma, düşme, trafik kazaları, fiziksel şiddet, ihmal ve istismar gibi durumlar zihinsel yetersizliğe neden olabilmektedir. Son günlerde radyasyon ve insan sağlığına zararlı diğer ışınları barındıran bir takım görüntüleme sistemlerinin (röntgen gibi) de zihin engelliliğe neden olduğu bildirilmektedir.

Beyin Hasarları ve Hastalıkları

Kaba beyin hastalıkları olarak da bilinmektedir. Bazen kalıtımın bazense çevrenin etkisiyle meydana gelirler. Beyin tömörleri bir örnek olarak verilebilir. En yaygın olan kaba beyin hastalıkları ise  tüberoskleroz ve nörofibromatozistir.

Çevresel Etkiler (Psikososyal Dezavantaj)

Bireyin çeşitli alanlardaki gelişiminde çok fazla değişken bulunmaktadır.Bunlardan biri de zengin bir çevrede yetişmektir. Zenginlik kavramı ile kastedilen çocuğun hem sosyal hem ekonomik hem de kültürel olarak zengin, çeşitli uyarıcıların yer aldığı bir çevrede yetişmesidir. Çocukluk yıllarında zengin uyarıcılara sahip bir çevrede yetişmek, çoğun gelişimine birçok fayda sağlayacaktır. Aksine yetersiz, cılız ve uyarıcılardan yoksun bir çevrede yetişen çocuklar bir takım yaşantıları elde edemeyecektir. Yapılan son çalışmalarda, zihin engelli bireylerin büyük çoğunluğunu hafif düzeydeki zihin engellilerin oluşturmaktadır. Bu çocukların yukarıda da sözünü ettiğimiz “zengin çevreden yoksun oldukları” görüşü yaygınlık kazanmaya başlamıştır. Literatürde bu kavram, “psikososyal dezavantaj” olarak geçmektedir. Psikososyal dezavantaj, çocuklarda hafif düzeyde zihinsel yetersizliğe kapı aralayan önemli bir faktör olarak  önem kazanmaya başlamıştır.